TS Cấn Trần Thành Trung (29 tuổi) – huy chương vàng Olympic Toán quốc tế 2013, thủ khoa ngành Toán tại Đại học Duke (top 7 Mỹ) và là tiến sĩ từ Viện Công nghệ California Caltech (top 10 Mỹ) đã lựa chọn trở về Việt Nam giảng dạy và nghiên cứu ngay sau khi hoàn thành quá trình học tiến sĩ tại Mỹ.

TS Thành Trung hiện giảng dạy và nghiên cứu tại Trường Đại học Khoa học Tự nhiên – ĐHQG TP.HCM, là một trong những gương mặt tiêu biểu được tuyển chọn theo đề án thu hút 350 nhà khoa học trẻ xuất sắc của Đại học Quốc gia TP.HCM.

Với niềm đam mê toán học và mong muốn truyền cảm hứng đến học sinh, sinh viên Việt Nam với bộ môn này, TS Thành Trung đã cùng bạn bè sáng lập trại hè PiMA, nơi tạo dựng một không gian học thuật để học sinh và sinh viên Việt Nam tiếp cận toán học không chỉ như một môn học trên lớp mà còn như một công cụ để khám phá thế giới bên ngoài.

Từ một nhóm nhỏ ban đầu, PiMA đã lan tỏa mạnh mẽ, chắp cánh cho nhiều bạn trẻ vươn xa, trở thành nghiên cứu sinh tại các đại học danh tiếng hoặc làm việc tại những tập đoàn công nghệ lớn.

TS Thành Trung kỳ vọng phát triển PiMA không chỉ là nơi ươm mầm và lan tỏa tri thức mà trở thành mắt xích trong hệ sinh thái phát triển nhân tài Toán học, Khoa học và Công nghệ.

Sau khi tốt nghiệp thủ khoa ngành toán tại Đại học Duke, bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Viện Công nghệ California (Mỹ), đâu là lý do thôi thúc anh trở về nước làm việc?

Có nhiều lý do khiến tôi quay trở về. Tôi thấy mình là người rất may mắn khi có được năng khiếu toán học. Trong suốt quá trình học tập, tôi lại tiếp tục nhận được những cơ hội quý giá, gặp được thầy cô tâm huyết, những người bạn xuất sắc, nhận học bổng và được tạo điều kiện để theo đuổi đam mê, phát triển năng lực của mình trong lĩnh vực toán học.

Có lẽ chính vì thế mà tôi luôn ấp ủ mong muốn trở về Việt Nam. Tôi hy vọng có thể truyền cảm hứng và góp phần giúp những học sinh, sinh viên có niềm đam mê và năng khiếu toán học giống như tôi ngày trước, cũng sẽ có được những cơ hội và may mắn tương tự để phát triển.

Ở thời điểm đưa ra quyết định về nước phát triển, anh đã cân nhắc, tính toán những yếu tố như thế nào? Và phản ứng của những người xung quanh với quyết định này ra sao, thưa anh?

Trước khi về, tôi cũng tìm hiểu khá kỹ và biết có không ít người từng trở về rồi lại quay lại nước ngoài, cũng có những người từng rất muốn về nhưng cuối cùng lại không về. Lý do thì mỗi người mỗi khác. Có người khi trở về gặp phải những khác biệt về cách làm việc, về kỳ vọng môi trường học thuật nên họ chọn rời đi lần nữa. Một số khác cảm thấy mình cần thêm thời gian để tích lũy kinh nghiệm, tài chính, rồi sau đó lại ổn định cuộc sống gia đình ở nước ngoài và không quay về làm việc nữa.

Ngoài việc hỏi thăm, trò chuyện với nhiều người, tôi cũng dành thời gian nghiên cứu các chính sách, định hướng phát triển của Việt Nam, đặc biệt là những nghị quyết và chiến lược quốc gia liên quan đến việc thu hút nhân tài, phát triển khoa học – công nghệ. Sau đó, tôi chọn quay về, tìm hiểu môi trường, điều kiện làm việc của mình. Còn phản ứng của những người xung quanh thì không ai ủng hộ cả.

Sau khi hoàn tất chương trình tiến sĩ tại Mỹ, hẳn anh cũng có nhiều cơ hội, lựa chọn khác?

Sau khi tốt nghiệp tiến sĩ, tôi cũng có một vài lựa chọn, có thể tiếp tục ở lại làm nghiên cứu cùng giáo sư hướng dẫn hoặc làm việc tại một công ty công nghệ chuyên về mật mã. Điều kiện đãi ngộ cũng tốt, không chỉ về tài chính mà còn làm việc trong môi trường được hỗ trợ về công nghệ cao.

Tôi từng có khoảng thời gian làm việc thử ở công ty này vào mùa hè năm 2023. Công việc ổn, nhưng tôi không tìm thấy sự ý nghĩa, cống hiến trong việc. Việc gắn bó lâu dài với công việc ấy không phải là điều tôi mong muốn. Còn nếu tiếp tục nghiên cứu theo hướng lý thuyết số, lĩnh vực tôi theo đuổi khi học tiến sĩ thì rất khó. Có thể mất vài năm chỉ để chứng minh được một định lý. Trong suốt thời gian làm tiến sĩ, kết quả tôi đạt được cũng khiêm tốn so với kỳ vọng ban đầu, nên không thực sự thấy thoả mãn.

Tôi nghĩ, nếu có một công việc nào đó cho phép mình vừa được đồng hành đào tạo học sinh, sinh viên, được nhìn thấy các bạn trưởng thành theo thời gian, vừa tiếp tục làm nghiên cứu và ứng dụng toán học thì đó sẽ là công việc tôi mong muốn. Sự kết hợp ấy không chỉ mang lại niềm vui, mà còn tạo nên ý nghĩa dài hạn trong sự nghiệp. Và tôi nhận ra, ở Việt Nam, những cơ hội như thế vẫn còn rất ít. Tôi rất muốn góp phần xây dựng nên những chương trình, môi trường như vậy tại ở Việt Nam.

Anh có thể chia sẻ về công việc hiện tại của mình?

Hiện tại, công việc chính của tôi là giảng dạy và nghiên cứu. Chẳng hạn, học kỳ này tôi đảm nhiệm lớp nền tảng toán cho lớp Trí tuệ nhân tạo dành cho sinh viên. Bên cạnh đó, tôi cũng tích cực tham gia các hoạt động đào tạo và bồi dưỡng học sinh giỏi Toán.

Đến bây giờ, sau khoảng một thời gian trở về giảng dạy và nghiên cứu ở trong nước, anh cảm thấy như thế nào với quyết định của mình?

Tôi nghĩ đây là một quyết định rất đúng. Lúc đưa ra lựa chọn, tôi không chắc liệu mình có thích nghi được không, có làm được điều mình mong muốn không. Tôi cũng rất sợ nếu mọi thứ không như kỳ vọng thì mình sẽ xoay sở thế nào. Nhất là khi rất nhiều người xung quanh khuyên tôi... “khoan hãy về”.

Bây giờ, sau một thời gian, tôi thấy mình đã bắt đầu làm được những điều mình muốn. Tôi được giảng dạy, chia sẻ kiến thức cho các bạn sinh viên. Các bạn bây giờ rất giỏi.

Ngoài ra, tôi cũng tham gia đào tạo các em học sinh giỏi Toán giống như mình ngày trước. Tôi nghĩ đây cũng là một trách nhiệm của mình, đóng góp cho cộng đồng. Nhìn những việc mình làm đã bước đầu đạt được thành công khiến tôi cảm thấy rất vui.

Điều gì khiến anh lựa chọn giáo dục, giảng dạy và nghiên cứu là con đường sự nghiệp mà mình theo đuổi?

Tôi thực sự thấy rất vui và thích giảng dạy. Mỗi lần bước lên bục giảng là một lần tôi được tiếp xúc, tương tác với học sinh, sinh viên. Tôi sẽ đặt ra nhiều câu hỏi và trao đổi với các bạn. Tôi hay gọi ngẫu nhiên sinh viên trả lời và lên bảng giải bài để có tính tương tác về mặt giảng dạy.

Còn với nghiên cứu, tôi rất thích đặt câu hỏi để hiểu sâu vấn đề. Đặc biệt là trong toán học, khi đặt câu hỏi sâu, trải qua quá trình tìm hiểu, chứng minh, kết quả cuối cùng có thể là một điều có tính đúng hoàn toàn. Đây là điều tôi cảm thấy rất hay.

Nhiều người cho rằng làm nghiên cứu khoa học thuần túy, đặc biệt là nghiên cứu cơ bản, thì khó có thu nhập hấp dẫn như làm doanh nghiệp. Anh nghĩ như thế nào về vấn đề này?

Tôi nghĩ điều đó phần nào là đúng, không chỉ ở Việt Nam mà cả ở nước ngoài. Nhiều người chọn làm cho doanh nghiệp vì thu nhập ổn định hơn, ít rủi ro và tính bất định thấp hơn so với việc theo đuổi một đề tài nghiên cứu mà chưa biết bao giờ có kết quả.

Bản thân tôi cũng từng làm trong một công ty công nghệ về mật mã. Môi trường tốt, công việc ổn, nhưng tôi không tìm thấy được ý nghĩa sâu xa từ đó.

Việc giảng dạy và nghiên cứu với tôi có ý nghĩa hơn rất nhiều. Sứ mệnh của việc này không chỉ là khám phá những kiến thức mới mà còn là bảo tồn những kiến thức quý giá mà chúng ta đã tìm ra trước đây. Thông qua giảng dạy, chúng ta giữ cho tri thức không bị mai một.

Anh có thể chia sẻ về hướng nghiên cứu hiện tại của mình?

Hiện tại, tôi đang theo đuổi các câu hỏi toán học xuất phát từ lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs). Ngay từ những ngày đầu, trí tuệ nhân tạo được định nghĩa là khả năng khiến máy móc thực hiện được những nhiệm vụ mà nếu con người làm, sẽ đòi hỏi trí tuệ. Trải qua nhiều giai đoạn phát triển, đến nay, AI trong mắt nhiều người gắn liền với những chatbot như ChatGPT, đứng sau là các mô hình ngôn ngữ lớn.

Bên trong những mô hình này là vô số cơ chế phức tạp, trong đó tôi đang nghiên cứu về kiến trúc “transformer”, một cơ chế cho phép hệ thống có thể sinh ra được từ tiếp theo dựa trên những từ trước đó. Khi cơ chế này được lặp lại nhiều lần rất thú vị.

Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo, các mô hình ngôn ngữ lớn ngày càng phát triển mạnh mẽ, anh nhìn nhận vai trò của Toán học trong lĩnh vực này như thế nào?

Tôi luôn tin rằng Toán học rất quan trọng. Ngay từ những năm đầu học ở Mỹ, khi tiếp xúc với các chương trình nghiên cứu về dữ liệu lớn, tôi đã thấy rõ ứng dụng hiệu quả của Toán trong phân tích dữ liệu.

Với trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là khi muốn cải tiến hay điều chỉnh các mô hình hiện có thì hiểu sâu về Toán là điều không thể thiếu. Bên dưới mỗi mô hình đều là những công thức toán học, các bước tối ưu hóa, thuật toán tính toán phức tạp. Nếu nắm vững Toán học, chúng ta không chỉ có khả năng tùy biến mô hình sao cho phù hợp với mục tiêu ứng dụng, mà còn điều chỉnh để thích nghi với giới hạn về dữ liệu, tài nguyên tính toán hoặc dung lượng bộ nhớ đang có.

Được biết, ngoài việc giảng dạy và nghiên cứu ở trường đại học, anh còn thành lập PiMA - một dự án giới thiệu toán học và ứng dụng đến với học sinh Việt Nam? Điều gì đã truyền cảm hứng để anh thành lập trại hè này?

Trước đó, vào năm 2015, tôi có cơ hội tham gia nhiều chương trình nghiên cứu ở Mỹ, như các dự án trong lớp, cuộc thi mô hình hóa toán học đến những trại hè nghiên cứu. Sau đó, tôi nhận ra rằng học sinh, sinh viên Việt Nam chưa có nhiều cơ hội tiếp cận với những môi trường học thuật như vậy.

Tôi được học thêm rất nhiều điều thú vị về toán học, mô hình hóa và tôi rất muốn chia sẻ những kiến thức ấy đến các bạn học sinh. Thế là tôi cùng một vài người bạn bắt tay xây dựng trại hè PiMA.

Sau gần 10 năm, PiMA đã mang lại những tác động tích cực nào đối với học sinh, sinh viên?

Nếu nói về tác động lâu dài, tôi nghĩ điều quý giá nhất mà các trại sinh nhận được không chỉ là kiến thức, mà là tinh thần, tinh thần học để hiểu sâu. Chính tinh thần ấy, cùng với sự tận tâm của các anh chị mentor và ban tổ chức, là thứ truyền cảm hứng để các bạn vững vàng đi đường dài, kể cả khi rời khỏi trại hè.

Về mặt chuyên môn về kiến thức toán, PiMA được thiết kế như một chương trình pre-college, giúp các bạn tiếp cận sớm với những môn toán cao cấp trước khi bước vào đại học. Nhiều trại sinh năm nhất, năm hai sau này chia sẻ rằng nhờ nền tảng đó, các bạn học tốt hơn, tiết kiệm được thời gian, thậm chí có điều kiện tiếp cận sớm với các cơ hội nghiên cứu hoặc chương trình học thuật nâng cao.

Ngoài ra, PiMA cũng kết nối các bạn trẻ với mạng lưới mentor, chuyên gia và khách mời có chuyên môn cao, nhiều người đang làm việc tại các công ty công nghệ lớn. Chính mạng lưới này mang lại giá trị lâu dài, các bạn có thể tìm lời khuyên khi chọn hướng đi học thuật hoặc là những buổi podcast chia sẻ kinh nghiệm như gần đây tôi có chia sẻ cách chuẩn bị hồ sơ xin chương trình tiến sĩ ngành Toán và Khoa học máy tính.

Nhìn lại hành trình PiMA, theo anh, ý nghĩa lớn nhất mà PiMA mang lại là gì? Và đâu là những thành tựu khiến anh cảm thấy xứng đáng ghi nhận?

Về tinh thần, điều lớn nhất mà PiMA khơi dậy ở các bạn trẻ là cảm hứng học tập, động lực theo đuổi tri thức, và tinh thần cộng đồng. Môi trường ở PiMA rất mở, mentor và trại sinh đều bình đẳng trong việc trao đổi kiến thức, cùng nhau chia sẻ, học hỏi. Những anh chị mentor, nhiều người đang học tập và làm việc ở các môi trường học thuật quốc tế, chính là những hình mẫu giúp học sinh định hình được con đường phía trước. Sự cởi mở và gần gũi ấy tạo ra một hệ sinh thái học thuật thực sự truyền cảm hứng.

Còn về chuyên môn, chúng tôi thiết kế các nội dung học và dự án xoay quanh những chủ đề hiện đại nhất của toán học ứng dụng, từ mô hình hóa, đến trí tuệ nhân tạo, học máy, học sâu. Nhiều chủ đề nếu 1-2 năm trước các bạn đã học thì bây giờ thứ các bạn biết đang rất đúng trend.

Bắt đầu từ một trại hè nhỏ với 15 học viên và 4 người hướng dẫn, PiMA nay đã trở thành tổ chức kết nối hàng nghìn học viên, nhà nghiên cứu, doanh nghiệp và đối tác giáo dục toàn cầu. Nhìn lại hành trình đã qua, tôi tự hào khi thấy các thế hệ PiMA đã và đang đóng góp cho khoa học và công nghệ tại những trường đại học và công ty công nghệ hàng đầu.

Với mong muốn phát triển PiMA thành một trung tâm đào tạo và nghiên cứu toán học ứng dụng, anh có kế hoạch cụ thể nào trong thời gian tới?

Trong bối cảnh hiện tại, PiMA mong muốn không chỉ lan tỏa tri thức mà còn trở thành một mắt xích quan trọng trong hệ sinh thái phát triển nhân tài quốc gia và nâng tầm Việt Nam trên bản đồ tri thức toàn cầu. Tôi tin rằng Toán học không chỉ là nền tảng của khoa học – công nghệ mà còn là công cụ rèn luyện tư duy logic, giải quyết vấn đề và thúc đẩy sáng tạo, những yếu tố cốt lõi để Việt Nam phát triển bền vững.

PiMA hướng tới trở thành Vườn ươm nhân tài, nuôi dưỡng và phát triển nhân tài Việt trong Toán học, Khoa học & Công nghệ, đồng hành cùng thế hệ trẻ trên hành trình vươn xa với tri thức sâu rộng và bản lĩnh vững vàng, đồng thời luôn giữ gìn tình yêu và trách nhiệm với quê hương.

Anh từng giành huy chương vàng Olympic Toán quốc tế (IMO) năm 2013 tại Colombia, rồi nhận học bổng toàn phần vào Đại học Duke - một trong những trường hàng đầu nước Mỹ và tốt nghiệp thủ khoa ngành Toán vào năm 2018. Anh đã phải nỗ lực như thế nào để đi được đến chặng đường ấy?

Có thể tôi cũng nỗ lực nhiều, nhưng đồng thời cũng may mắn gặp được những cơ hội tốt. Một điều quan trọng nữa là mình đã đưa ra một vài quyết định đúng tại những thời điểm quan trọng.

Hồi đó, tôi không thực sự hứng thú với những môn học khác nên đã chọn tập trung hoàn toàn vào toán. Nhìn lại, có thể đó là một lựa chọn có phần rủi ro, nhưng nó đúng với điều tôi thật sự thích và muốn theo đuổi.

Từ khi nào anh bắt đầu yêu thích môn Toán? Có điều gì đặc biệt đã truyền cảm hứng cho anh trên hành trình này?

Tôi từ nhỏ đã thích học toán. Có thể những lời khen ngợi của người lớn hồi nhỏ cũng là một trong những động lực đầu tiên. Hồi nhỏ, mẹ thường đưa tôi đến cơ quan, các cô chú đồng nghiệp của mẹ hay đố mình những bài toán tính nhẩm khó. Khi thấy tôi trả lời được, mọi người khen ngợi, điều đó khiến mình cảm thấy rất vui, rất thích.

Lên tiểu học rồi trung học cơ sở, mình tiếp tục đam mê với giải toán. Có lần cô chủ nhiệm nói đùa rằng: "Học giỏi Toán, được 10 điểm thì các bạn nữ sẽ thích”. Mình tin thật (cười).

Đến cấp 3, mọi thứ dần trở nên khó hơn nhưng cũng thú vị hơn. Lúc ấy, tôi được truyền cảm hứng rất nhiều từ thầy của mình là thầy Lê Bá Khánh Trình. Câu chuyện huyền thoại về lời giải đặc biệt của thầy tại kỳ thi Olympic Toán quốc tế năm 1979 ở London thực sự đã truyền cảm hứng rất lớn cho mình.

Thầy rất khiêm tốn, đam mê và tận tụy với công việc giảng dạy. Những bài toán hình học của thầy rất hay, có lúc mình mong thầy ra thêm bài, vì thấy số lượng còn “hơi ít”. Ở cấp 3, động lực lớn nhất với mình có lẽ chính là kỳ vọng được tham dự kỳ thi Olympic Toán quốc tế và tiếp tục được học với thầy.

Nhiều bạn học sinh đặt ra câu hỏi "Học Toán để làm gì?". Theo anh, "học toán để làm gì"?

Nhiều người vẫn nói học Toán để rèn luyện tư duy và khả năng giải quyết vấn đề. Nhưng thật ra, tôi nghĩ không chỉ Toán mới làm được điều đó, những môn học khác cũng có thể giúp phát triển tư duy tương tự. Tôi từng gặp nhiều người không học Toán chuyên sâu, điểm số trên lớp cũng không cao, nhưng khả năng phân tích, phản biện và giải quyết vấn đề lại rất tốt. Họ vẫn rất thông minh và sắc sảo.

Với mình, học Toán cũng như bất kỳ môn học nào chỉ là một trong nhiều con đường để phát triển tư duy. Còn nếu hỏi “học Toán để làm gì?”, tôi tin mỗi người sẽ có một câu trả lời riêng. Có người học Toán vì thật sự yêu thích, có người vì thấy mình hợp với nó, và khi đã gắn bó thì Toán có thể mở ra nhiều hướng đi: từ giảng dạy, nghiên cứu cho đến ứng dụng trong khoa học,…

Có ý kiến cho rằng Toán học là một môn khô khan, khó gần. Anh nghĩ sao về nhận định này?

Tôi nghĩ phần lớn mọi người cảm giác Toán học khô khan là điều hoàn toàn dễ hiểu. Thực tế, cách dạy Toán phổ biến hiện nay không chỉ ở Việt Nam mà ở nhiều nơi trên thế giới thường thiếu ngữ cảnh.

Bên cạnh đó, Toán học cũng đòi hỏi sự kiên nhẫn và mức độ tập trung cao để thực sự hiểu sâu. Không phải ai cũng có đủ thời gian, điều kiện hoặc đơn giản là động lực để đi đến cùng với nó. Vì vậy, cảm giác “sợ Toán” hay thấy Toán khô khan là phản ứng rất tự nhiên của nhiều học sinh.

Để chia sẻ một vài điều đến các bạn trẻ, các bạn học sinh, đặc biệt là những điều về việc học Toán, anh sẽ chia sẻ điều gì?

Toán học thực sự rất đẹp và đầy thú vị. Nếu bạn có niềm đam mê với Toán, hãy mạnh dạn khám phá những biên giới mới của Toán học và cả các lĩnh vực ứng dụng của nó.

Anh có thể chia sẻ những dự định sắp tới của mình?

Hiện tại, tôi có hai định hướng chính. Thứ nhất, là làm tốt vai trò của một giảng viên đại học vừa giảng dạy, vừa nghiên cứu. Tôi hy vọng sẽ có thể xây dựng thêm nhiều chương trình nghiên cứu chất lượng để hỗ trợ sinh viên, giúp các bạn có cơ hội tiếp cận với môi trường học thuật hiện đại và các hướng nghiên cứu mới.

Thứ hai, tôi muốn tiếp tục phát triển PiMA. Trong mùa hè sắp tới, chúng tôi dự kiến mở rộng trại hè PiMA ra ngoài TP.HCM, đến thêm 1–2 địa phương khác, để học sinh ở nhiều vùng miền khác nhau cũng có thể tham gia và tiếp cận với chương trình. Đó là bước khởi đầu cho kế hoạch phát triển PiMA trong 1-2 năm tới.

Cảm ơn những chia sẻ của anh!