Những loạt điều tra khiến xã hội chấn động và hành trình âm thầm của các nhóm phóng viên

Từ mái ấm trá hình, mua bán trẻ em đến những chiêu trò trục lợi tâm linh, mê tín, ấu dâm… nhiều cuộc điều tra báo chí trong hơn một thập kỷ qua đã không chỉ phơi bày sự thật rùng mình, mà còn buộc các cơ quan chức năng phải vào cuộc. Phía sau mỗi loạt bài gây chấn động ấy là hành trình thầm lặng, dấn thân và dũng cảm của những người làm báo điều tra, những người chọn đối diện với những vùng tối nhất của xã hội.

1. Sự thật sau một mái ấm tình thương

Vụ Mái ấm Hoa Hồng – Báo Thanh Niên, 2024

Tháng 9/2024, loạt bài điều tra của nhóm phóng viên Báo Thanh Niên đã khui ra sự thật kinh hoàng tại cơ sở mang tên “Mái ấm Hoa Hồng” (quận 12, TP.HCM), nơi vốn được biết đến là chốn cưu mang trẻ mồ côi và người khuyết tật.

Nhưng sau nhiều tháng thâm nhập, nhóm phóng viên phát hiện một sự thật đau lòng: đây hoá ra lại là nơi giam giữ và thường xuyên diễn ra bạo hành, ngược đãi trẻ em. Các hành vi bạo hành bao gồm đánh đập, đe dọa bằng nhiều dụng cụ như lược, chổi, tay, chân, muỗng, thậm chí còn cho dầu gió vào miệng trẻ.

Sau khi loạt bài được đăng tải, chính quyền TP.HCM đã vào cuộc giải cứu 85 trẻ, đóng cửa cơ sở và khởi tố người đứng đầu. Vụ việc là lời nhắc nghiêm khắc về trách nhiệm giám sát các cơ sở từ thiện trá hình, đồng thời khẳng định vai trò sống còn của báo chí trong việc bảo vệ những đối tượng yếu thế nhất.

2. Sự thật rúng động sau những “chú tiểu triệu view”

Vụ Tịnh Thất Bồng Lai – Tuổi Trẻ, VTV, Công an TP.HCM, 2019–2025

Trong nhiều năm, hình ảnh những đứa trẻ mồ côi “chú tiểu” tại “Tịnh Thất Bồng Lai” (sau đổi tên thành “Thiền am bên bờ vũ trụ”, Long An) đã gây xúc động mạnh với khán giả thông qua các chương trình truyền hình và video YouTube triệu view.

Nhưng bắt đầu từ năm 2019, hàng loạt cơ quan báo chí như VTV, Tuổi Trẻ, Công an TP.HCM… đã lần lượt vào cuộc, đặt câu hỏi về tính xác thực của hình ảnh “từ bi” ấy.

Ảnh: VTV

Cụ thể như, vào ngày 30/10/2020, bản tin thời sự VTV1 phát sóng buổi tối đã có phóng sự nhắc tới địa điểm này với tựa đề: Sự thật về Tịnh thất Bồng lai - Lợi dụng lòng tốt của mọi người trong và ngoài nước nhằm trục lợi cá nhân.

Trong đoạn phóng sự dài hơn 8 phút, Công an tỉnh Long An đã có những kết quả điều tra, xác minh ban đầu cho biết, địa chỉ này đã có những hành vi vi phạm, lợi dụng hoạt động tôn giáo, từ thiện để trục lợi - tự xưng "Tịnh thất Bồng Lai". Bên cạnh đó, Hòa thượng Thích Minh Thiện, Trưởng Ban Trị sự GHPGVN tỉnh Long An cũng đã có văn bản tịnh xá này không phải là cơ sở tự viện hợp pháp do Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo tỉnh quản lý.

Qua nhiều năm điều tra, báo chí đã cung cấp bằng chứng cho thấy cơ sở này không phải là cơ sở tôn giáo hợp pháp, không có trẻ mồ côi và toàn bộ hoạt động quyên góp từ thiện đều dựa trên sự ngụy tạo. Không chỉ vậy, các kết luận điều tra từ công an cho thấy có dấu hiệu của tội loạn luân và lừa đảo.

Từ 2022 đến 2024, nhiều thành viên chủ chốt của “Tịnh thất bồng lai” đã bị khởi tố và kết án. Theo kế hoạch, phiên tòa sơ thẩm tiếp theo dự kiến sẽ diễn ra trong năm 2025. Đây là vụ việc điển hình cho khả năng thao túng truyền thông của những tổ chức trá hình và là lời cảnh tỉnh về việc đặt lòng tin mù quáng vào những biểu tượng đạo đức “ảo”.

3. Trục lợi từ linh hồn

Loạt phóng sự "Áp vong, gọi hồn" – VTV, 2023

Tháng 2/2023, loạt phóng sự của Đài Truyền hình Việt Nam (VTV) phát sóng trên các bản tin thời sự đã vạch trần hoạt động "gọi hồn - áp vong" tại xã Đông Quan, huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình. Trung tâm của câu chuyện là bà Nguyễn Thị Lựu – người tự xưng là "cô đồng", có khả năng kết nối với vong linh liệt sĩ, hóa giải nghiệp chướng, "đòi nợ âm".

Khi phóng viên đến nhà, không có vong nào báo trước cho bà Lựu điều này, nên mọi chiêu trò hù dọa vẫn được bà diễn như thật. Nhập vai sâu đến mức vong âm cũng bắt kịp cả trào lưu "đúng nhận, sai cãi" đang phổ biến trên mạng xã hội.

Nhưng đằng sau sự hài hước ấy là một thực tế nhức nhối: hàng trăm người dân đã bị lừa đảo, mất tiền, mất niềm tin.

Sau khi phóng sự lên sóng, chính quyền Thái Bình đã xử phạt hành chính và buộc bà Lựu dừng mọi hoạt động tâm linh trá hình. Đây là một trong những ví dụ điển hình về việc báo chí góp phần làm trong sạch đời sống tinh thần, vạch mặt những kẻ lợi dụng tôn giáo, tín ngưỡng để trục lợi.

4. Rượt đuổi "Quỷ ấu dâm"

Vụ ấu dâm hàng loạt bé trai - Dân Việt, 2022

Trong loạt phóng sự độc quyền mang tựa “Rượt đuổi ‘Quỷ ấu dâm’ – hành trình trong nước mắt”, phóng viên Dân Việt đã theo dấu tội phạm từ nguồn tin tố giác tại các huyện Quế Sơn, Thăng Bình, Duy Xuyên, Điện Bàn (Quảng Nam), lần theo dấu vết đối tượng Huỳnh Đắc Cường – kẻ nghi vấn lạm dụng trẻ em và lây HIV/AIDS.

Để thực hiện loạt phóng sự này, các phóng viên đã vượt hàng nghìn cây số, xuyên qua các tỉnh, “chạy xóc” giữa dịch COVID-19 để thu thập bằng chứng, thuyết phục nạn nhân và phụ huynh lên tiếng. Các em chủ yếu nam sinh 14 – 15 tuổi, một số nhiễm HIV sau lần quan hệ không dùng biện pháp bảo vệ khi bị dụ dỗ bởi lời hứa “tiền ăn, tiền học”.

Thông tin về số nạn nhân của Cường vẫn không ngừng "mở rộng". Nỗi đau không chỉ dừng lại ở chuyện về một quỷ ấu dâm biến thái và độc ác rồi những nạn nhân bị lừa dụ, đau đớn, bị "tước đoạt" cả niềm tin và hạnh phúc khi vẫn ở tuổi vị thành niên, rồi bị lây nhiễm HIV/AIDS; mà hơn thế: nó còn là bài học sống then chốt, là những kẽ hở chết người và bài toán bảo vệ trẻ em với nhiều khoảng trống nguy hiểm để quỷ ấu dâm hành hoành…

Loạt phóng sự của Dân Việt đã mở ra “điều tra độc quyền”, đem đến bức tranh chân thực đầy bi thương, gây chấn động dư luận; khiến cơ quan tố tụng phải nghiêm trị Huỳnh Đắc Cường. Sau đó, Cường bị tuyên án 18 tháng tù vào ngày 22/7/2022.

5. Từ bi hay buôn người?

Vụ mua bán trẻ em ở chùa Bồ Đề – Báo Phụ Nữ TP.HCM, 2014

Năm 2014, nữ nhà báo Nguyễn Thị Thu Trang (Báo Phụ Nữ TP.HCM) đã thực hiện một trong những cuộc điều tra gây chấn động. Bằng cách âm thầm thâm nhập, theo dõi và đối thoại trong thời gian dài, chị đã phát hiện ra những giao dịch bất minh tại chùa Bồ Đề (Long Biên, Hà Nội), nơi vốn được cộng đồng tín nhiệm gửi gắm trẻ em mồ côi, cơ nhỡ.

Đằng sau hình ảnh từ bi hoá ra lại ẩn giấu một đường dây mua bán trẻ em được che giấu tinh vi. Một số trẻ từng được gửi vào chùa sau đó "biến mất" một cách khó hiểu và các giao dịch nuôi, bán trẻ được xác nhận bởi chính các cuộc ghi âm, tài liệu điều tra.

Vụ việc khiến cả xã hội bàng hoàng. Công an Hà Nội đã khởi tố vụ án hình sự, tuyên phạt bị cáo Phạm Thị Nguyệt (45 tuổi, quê Ninh Bình) 48 tháng tù, Nguyễn Thị Thanh Trang (người quản lý nhà mở tại chùa Bồ Đề) 42 tháng tù cùng về tội danh mua bán trẻ em.

Vai trò không thể thay thế của báo chí điều tra

Có thể thấy, trong mỗi câu chuyện, chính nhà báo là người dấn thân, quan sát, giả danh, ghi âm, thậm chí chấp nhận rủi ro an toàn cá nhân để đưa sự thật ra ánh sáng. Điểm chung của những vụ điều tra trên không chỉ nằm ở sức ảnh hưởng, mà còn ở thái độ làm nghề không thỏa hiệp của các phóng viên.

Họ không đơn thuần “ghi nhận” hiện trường, mà còn sẵn sàng đối mặt với mọi mạo hiểm, sẵn sàng xâm nhập, ghi âm, hóa trang, lắng nghe, thu thập chứng cứ trong thời gian dài, đồng nghĩa với việc chấp nhận đối mặt với rủi ro, đe dọa, thậm chí là kiện tụng.

Trong bối cảnh báo chí đang đối diện với hàng loạt áp lực: từ cắt giảm nhân sự, thiếu ngân sách đến sự cạnh tranh dữ dội từ mạng xã hội, báo chí điều tra vẫn đứng đó, như biểu tượng cuối cùng của lòng dũng cảm, lương tâm của nhà báo chân chính. Tất cả sẽ không thể và cũng không bao giờ có thể lỗi thời.

Nhưng mặt khác, các cuộc điều tra lớn dường như ngày càng ít xuất hiện. Lý do không chỉ vì tính chất rủi ro, mà còn vì sự cạn kiệt về thời gian, ngân sách và sự bảo vệ pháp lý cho những người làm nghề. Liệu xã hội có còn sẵn sàng đầu tư vào báo chí điều tra - loại hình tốn công, tốn sức nhưng có sức nặng lương tâm nhất?

Theo PV (t/h)